On voit bien dans ce texte la ‘religion naturelle’: il y a une suspicion de présence divine (numen) dans une caverne creusée profondément et naturellement dans la montagne; ou dans une source d’eau chaude qui jaillit de la roche.
Ils sentaient Dieu dans la nature.
Facis rem optimam et tibi salutarem si, ut scribis, perseveras ire ad bonam mentem, quam est stultum optare, cum possis impetrare (eam) a te ipso . Manus non sunt elevandae ad caelum et aedituus non (est) exorandus ut admittat nos ad aurem simulacri, quasi possimus magis exaudiri: Deus est prope a te, est tecum (= cum te. Secum, nobiscum, vobiscum etc.) intus est. [2] Ita dico, Lucili: sacer spiritus sedet intra nos, observator et custos nostrorum bonorum et malorum. Nemo est bonus vir sine deo: an aliquis potest exsurgere supra fortuna nisi adjutus ab illo? Ille dat consilia magnifica et erecta.
[3] Si tibi occurit lucus vetustis arboribus egressis solitam altitudinem et summovens conspectum caeli, densitate ramorum, aliorum protegentium alios, illa proceritas silvae, illud secretum loci et admiratio umbrae in aperta luce tam densae atque continuae faciet tibi fidem numinis. Si quis specus, saxis penitus exesis, suspendit montem , non factus manu, sed excavatus naturalibus causis in tantam laxitatem, percutiet animum tuum quadam suspicione religionis. Veneramur capita magnorum fluminum; subita eruptio amnis vasti habet aras. Fontes aquarum calentium coluntur et vel opacitas vel immensa altitudo sacrat quaedam stagna. Si vides hominem interritum periculis, intactum cupiditatibus, felicem inter adversa, placidum in mediis tempestatibus, veneratio eius non subibit te? non dices: ‘tua res maior est et altior quam ut possit credi similis huic corpusculo in quo est? Vis divina descendit tuo (corpusculo); quaedam potentia caelestis agitat animum excellentem, moderatum, transeuntem omnia tamquam minora (essent), ridentem quidquid timemus et optamus. Non potest tanta res stare sine adminiculo numinis. Quemadmodum radii solis contingunt quidem terram sed sunt ibi unde mittuntur, sic animus magnus ac sacer et in hoc demissus, ut propius [quidem] divina novissemus, conversatur quidem nobiscum sed haeret origini suae; illinc pendet, illuc spectat ac nititur, tamquam interest, melior, nostris. [6] Quis est ergo hic animus? (Is) qui nitet nullo bono nisi suo. Quid enim est stultius quam laudare aliena in homine? quid dementius eo qui miratur ea quae possunt transferri ad alium? Aurei freni non faciunt meliorem equum. Aliter leo aurata iuba mittitur, dum contractatur et ad patientiam recipiendi ornamenti cogitur fatigatus, aliter incultus, integri spiritus: hic scilicet impetu acer, qualem natura voluit illum esse, speciosus ex horrido, cuius hic decor est, non sine timore aspici, praefertur illi languido et bratteato. [7] Nemo debet gloriari nisi suo. Laudamus vitem si onerat palmites fructu, si ipsa pondere [ad terram] eorum quae tulit adminicula deducit: num quis huic illam praeferret vitem cui aureae uvae, aurea folia dependent? Propria virtus est in vite fertilitas; in homine quoque id laudandum est quod ipsius est. Familiam formonsam habet et domum pulchram, multum serit, multum fenerat: nihil horum in ipso est sed circa ipsum. [8] Lauda in illo quod nec eripi potest nec dari, quod proprium hominis est. Quaeris quid sit? animus et ratio in animo perfecta. Rationale enim animal est homo; consummatur itaque bonum eius, si id implevit cui nascitur. Quid est autem quod ab illo ratio haec exigat? rem facillimam, secundum naturam suam vivere. Sed hanc difficilem facit communis insania: in vitia alter alterum trudimus. Quomodo autem revocari ad salutem possunt quos nemo retinet, populus impellit? Vale.
essai